کتابشناخت حضور پرتغالی ها در خلیج فارس

برگرفته از سایت:                  http://www.historylib.com/site/sviewdocument.aspx?docid=783&rt=list پس از تشکیل امپراطوری عثمانی و تصرف قسطنطنیه – استانبول بعدی - در 453 توسط ترکان و از بین رفتن مسیر تجاری جاده ابریشم، روابط تجاری بین آسیا و اروپا با مشکل مواجه شد. از سوی دیگر رقابت بین تجار ونیزی و دیگر اروپائیان بر سر کالاهای گران قیمت شرق، ارو پائیان را به فکر یافتن راه های جدید تجاری در مناطق شرقی انداخت که منجر به آغاز دور جدیدی از استعمار در کشور های مسلمان بویژه ایران و هند شد. در طول قرن پانزدهم پرتغالیها بیش از همه برای در دست گرفتن این تجارت مهم تلاش کردند. از این روی ناوگان های متعددی به همراه دریانوردانی چون " واسکو دوگوما" "بارتولو مئو دیاس" " پرودی کویلیان" برای شناسایی این مناطق به شرق و سواحل جنوبی افریقا، جنوب هند و عربستان فرستادند. قبل از آمدن پرتغالیها، تجارت بحری مشرق در دست اعراب عمان و یمن بود ،پرتغالیها این تجارت را به زور از دست آنان گرفته و به مدت چند قرن در اختیار داشتند. "آلفونسو آلفوکرک" دریاسالار معروف پرتغالی، حدود پانصد سال پیش، در سال 1507 برای اولین بار به جزیره هرمزوارد شد و حاکم جزیره را تحت فشار قرار داده و مجبور به پرداخت خراج به پرتغالیها کرد. وی در سال 1514مجددا به هرمز حمله کرد و جزیره را به تصرف کامل خود در آورد و سیف الدین حاکم هرمز را به صورت امیر خراج گزار پرتغال در راس حکومت هرمز گذاشت. پرتغالیها مرتب بر میزان خراج هرمز می افزودند به طوری که میزان آن از 15 هزار به یکصد هزار سرافین رسید. در این دوره، از هرمز به عنوان شهری زیبا، پررونق ، مرفه و آسوده یاد شده است. تسلط پرتغالیها به هرمز برای اقتصاد ایران بسیار زیان بار بود. در همین زمان آلبوکرک دژی مستحکم در ساحل هرمز بنا کرد. این دژ به "قلعه پرتغالیها" معروف است. در پی حملات متعدد پرتغالیها به جزیره هرمز پیمان نامه ای بین ایران و پرتغال بسته شد. بر اساس این پیمان ایران هرمز را به عنوان مستعمره پرتغال به رسمیت شناخت.این تسلط بر امور تجاری و اقتصادی هرمز تا دوره شاه عباس اول ادامه یافت. سپاهیان شاه عباس به رهبری امام قلی خان در 1623 و به کمک انگلیسیها، پرتغالیها را از هرمز بیرون کردند و پرچم آنان را از فراز جزیره هرمز به زیر کشیدند. در 1660 قشون عمان، مسقط را متصرف شدند. بدین ترتیب مهمترین سنگر پرتغالیها در دریای عمان از دست آنان خارج شد و بدین ترتیب سلطه پرتغالیها بر منطقه خلیج فارس پس از 150 سال خاتمه یافت. حضور و اعمال پرتغالیها در هرمز و جزایر خلیج فارس در منابع متعددی از جمله کتابهای تاریخی، اسناد، سفرنامه ها و مقالات ذکر شده است در ادامه به ذکر برخی از این منابع در دو قسمت فارسی و عربی خواهیم پرداخت: الف: منابع فارسی وثوقی، محمد باقر، تاریخ مهاجرت اقوام در خلیج فارس «ملوک هرمز»، شیراز، 1380 499ص ، صص 306-365 حافظ نیا، محمدرضا ، خلیج فارس و نقش استراتژیک تنگه هرمز ، تهران، سمت، 1371، 536 ص، صص 219-225 دلدم، اسکندر، سلطه جویان و استعمارگران در خلیج فارس، تهران، نوین، 1363، 376 ص، صص 53- 90، ویلسون، آرنولد، تاریخ خلیج فارس، ترجمه محمد سعیدی، تهران، 235ص. صص 76- 119، میریان، عباس، جغرافیای تاریخی خلیج و دریای پارس، ایران، خرمشهر، کتابفروشی میریان، بی تا، 640ص، صص 132-133؛ 508-511 سدید السلطنه، محمدعلی، بندر عباس و خلیج فارس «اعلام الناس فی احوال بندر عباس»، تصحیح و مقدمه از احمد اقتداری، به کوشش علی ستایش، تهران، دنیای کتاب، 1368، 780 ص، صص 666- 667 سایبانی، احمد، از بندر جرون تا بندر عباس، تهران، چی چی کا، 1377، 415 ص، صص 57 – 58 نوربخش، حسین، خلیج فارس و جزایر ایرانی، تهران، سنائی، 1362، 448ص ، صص 209-214 مدنی، احمد، محاکمه خلیج فارس نویسان، تهران، توس، 1357، 166ص ، صص 93 – 101 اسدی، بیژن، خارجیان در خلیج فارس، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1384ش ، 140ص، صص11 – 26 ریشه های پیدایش منازعات ارضی در خلیج فارس، زیر نظر عبدالله جاسبی، تهران، دفتر فرهنگ مقاومت ئابسته بهدانشگاه آزاد اسلامی، 1380، 183ص ، صص25-29 شوشتر والسر، سیبیلا، ایران صفوی از دیدگاه سفرنامه های اروپائیان (1502-1722)، ترجمه غلامرضا ورهرام، تهران، امیر کبیر، 1364، 166 ص، صص 81 – 83 همایون، غلامعلی، اسناد مصور اروپائیان در ایران از اوائل قرون وسطی تا اواخر قرن هیجدهم، تهران، دانشگاه تهران، 1348ش، 238ص ، صص 39 – 47 جناب، محمدعلی، خلیج فارس نفوذ بیگانگان و رویدادهای سیاسی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1356ش، 176 ص، صص 8 – 11 مقتدر، غلامحسین، کلید خلیج فارس، تهران، 1333ش، 159ص، صص 15-32 ر. وادالا (نایب کنسول سابق فرانسه در بوشهر)، خلیج فارس در عصر استعمار، ترجمه شفیع جوادی، تهران، کتاب سحاب، ، 1356، 186 ص، صص 39-44 الهی، همایون، خلیج فارس و مسائل آن، تهران، قومس، ، 1369، 352 ص، صص 26-44 سردادور، ابوتراب، جنگ و عشق، تاریخ عصر شاه عباس کبیر ج 2، تهران، 969 ص.صص، 774- 792 سحاب، ابوالقاسم، تجدید عظمت ایران: تاریخ زندگانی شاه عباس کبیر، تهران، بنگاه مربی 1325،317ص، صص263 - 264 جعفریان،رسول، صفویه از ظهور تا زوال،تهران،1378،468 ص،صص137-139 افراسیابی، بهرام، خورشید عالی قاپو: شاه عباس، تهران، حمیدا،1376، ص 550، صص317- 320 محمد میرک بن مسعود حسینی منشی، ریاض الفردوس خانی، به کوشش ایرج افشار و فرشته صرافان، تهران، بنیاد موقوفات افشار،580 ص، صص424 -427 بیانی، خانبابا، تاریخ نظامی ایران جنگهای دوره صفویه، تهران، چاپخانه ارتش، بی تا،592ص، صص481 – 542 ویلسن ، سر آرنولد تالبوت، تاریخ خلیج فارس، ترجمه محمد سعیدی ،تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی 1988،ص333 ولایتی، علی اکبر، تاریخ روابط خارجی ایران در عهد شاه عباس اول صفوی، تهران 1374 وزارت امور خارجه دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی،299ص، صص91-127، مباحث تاریخی ج 4 ...وخیر اندیش، عبد الرسول، جنگنامه قشم، ازسراینده ای ناشناس.وجرون نامه/سروده قدری تصحیح و تحقیق محمد باقر وثوقی و عبد الرسول خیر اندیش، تهران،مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ، 1384،صص 264و 47و(12) و 2 تصویر قائم مقامی، جهانگیر، اسنادفارسی،عربی وترکی در آرشیو ملی پرتغال در باره هرموز و خلیج فارس جلد یکم – مدخل مساله هرموز در روابط ایران و پرتغال جلد دوم متن نامه های فارسی، تهران، ستاد بزرگ ارتشتاران 1354 فسایی، حسن حسینی، فارسنامه ناصری، تصحیح و تحشیه از منصور رستگار اقتداری، احمد، هرمز و جنگ دریایی امام قلی خان سردار شاه عباس، بررسی های تاریخی 12/6 (1357/1978)، صص91-124 سدید السلطنه، محمد علی، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایرخلیج فارس و دریای عمان تهران انجمن آثار ملی ،1969، ص 1136 فلسفی، نصر الله ، سیاست خارجی ایران در دوران صفوی، تهران سازمان کتابهای جیبی 1963، ص320 فسایی، حسن بن حسن، فارسنامه ناصری،تالیف: حسن حسینی فسایی،تهران انتشارات کتابخانه نسایی،ج2 صص 347-339-33-34،تصحیح از منصور رستگار،تهران امیر کبیر 1989 2 جلدی ج2:صص 7-868-872-2179 اسکندر منشی (1561-1634)، تاریخ عالم آرای عباسی،تالیف اسکندر بیگ ترکمان زیر نظر: ایرج افشار، تهران،امیر کبیر،1957 ،2جلدی، صص 607 – 608 تاریخ عالم آرای عباسی تالیف اسکندر بیگ منشی با تصحیح و ویراستاری محمد اسماعیل رضوانی، تهران دنیای کتاب 1999، 3جلدی ج:35 (1)-583 (1) – 52(2)587-1512-73-(1)و(2)1515-1824-35(1) ماتوس، لوئیس، اسناد و روابط تاریخی ایران و پرتغال، تهران، مرکز اسناد و خدمات پژوهش ،2003، ص408 قسمت دوم ، ویراستار مهدی آقا محمد زنجانی نوایی ، عبد الحسین، روابط سیاسی ایران و اروپا در عصر صفوی، تهران ویسمن ،1994، ص 337، مجموعه تاریخ ایران و جهان جلد 3 قائم مقام، جهانگیر، مهرها ،توضیح وطغراهای ملوک هرمز . در بررسی های تاریخی ،8 /3(1352)، صص 43-58 مسائل هرمز در روابط ایران و پرتغال در بررسی های تاریخی 9/3،1974 صص: 211-280، 1974 9/4 صص: 247-286،9/5 : 225-258،9/6187-220،10/1 (1975) صص201-250،10/2 (1975) صص202-242 اسناد فارسی، عربی و ترکی در آرشیو ملی پرتغال در باره هرمز و خلیج فارس، تهران ،ستاد بزرگ ارتشتاران 1976، ص290 اسناد فارسی عربی و ترکی در آرشیو ملی پرتغال در باره هرمز و خلیج فارس، در بررسیهای تاریخی 12/2 (1977) صص123-164،12/3(1977) صص181-208 12/4(1977) صص193-214،12/5(1978) صص221-254 12/6(1978) صص189-224،13/1 (1978)صص193-218 13/2(1978) صص255-286،13/3(1978)صص235-280 سدید السلطنه ، محمد علی ، بندر عباس و خلیج فارس، تهران، ابن سینا 1963 ،2جلدی ج1: صص736و 85 سیووری، راجر مروین، ایران عصر صفویه، ترجمه و ویراستار : کامبیز عزیزی،تهران، نشرمرکز 1993،ص290 ستوده منوچهر و افشار ایرج، اسناد پادریان کرملی بازمانده از عصر شاه عباس صفوی،تهران، میراث مکتوب 2004،صص 22و 328 سید علی رئیسی، (1562-1498)، سیدی علی کاتبی، مرآه الممالک ،سفر نامه به خلیج فارس،هند، ماوراء النهر و ایران، تهران بنیاد فرهنگی ایران، 1976،ص223، ویراستار علی گنجه لی- محمد تفضلی د سیلوا فیگوئرا گارسیا(1550-1624)، سفرنامه دن گارسیا ، سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس اول ، ترجمه و ویراستار: غلامرضا سمیعی ، تهران نشر نو 1984، صص 10 و 530 اروج بیگ بیات ، دن ژوان ایرانی ، تهران،تابان، 1338/1959، صص(6)و 425و (1) نقاشی 4 و نقشه 3،ویراستار: مسعود رجب نیا،انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، مجموعه ایران شناسی 18 وثوقی، علی اکبر، معرفی داستان جرون یا جرون نامه در فارس شناخت 4/2، (1379/2000)، صص59-77 ب: منابع عربی جبارة البرغوثی، تاریخ الخلیج [الفارسی]، دمشق، دار کنعان،2005،166 ص.،صص - 50 ابحاث ندوة رأس الخیمة التاریخیة (مقالات کنفرانس رأس الخیمه در سال 1987) الاستعمار البرتغالی فی الخلیج[الفارسی] و العلاقة بین الخلیج العربی و شرق افریقیا، امارات متحده عربی،1987،320 ص صالح اوزبران (به ترکی)،ترجمه به عربی: عبدالجبار ناجی، الاتراک العثمانیون و البرتغالیون فی الخلیج [الفارسی] 1534-1581،بغداد، مکتبة الارشاد،1979،130ص الخصوصی، بدرالدین عباس، دراسات فی تاریخ الخلیج[الفارسی] الحدیث و المعاصر (لجزء الاول)،کویت، ذات السلاسل،1984،235 ص،13 - 35 عبدالعزیز عبدالغنی ابراهیم، بریطانیا و امارات الساحل العمانی، بغداد، 1987،490ص ،11 – 42، تاریخ البرتغالیین فی الخلیج [الفارسی] (مذکرات دوارتی بربروسا وجون هیوفان لینخوتن و مقالة تشارلز بوکسر) (الموسوعة البرتغالیة)، ترجمه عیسی امین، بحرین،1996،154ص یوم سقطت هرمز (مذکرات القائد البحری روی فیریرا اندرادی) (الموسوعة البرتغالیة) ترجمه عیسی امین، بحرین،1996،171ص تاریخ الخلیج [الفارسی] و البحر الاحمر (فی اسفار بیردو تیخسیرا) (الموسوعة البرتغالیة) ترجمه عیسی امین،بحرین،1996،120ص سخینی، عصام، ممکة هرمز اسطورة الخلیج التجاریة،امارات متحده عربی،1997،161 ص،57 – 118 الجیب،فوزیه، تاریخ النفوذ البرتغالی فی البحرین (1521 – 1602)، اردن،2003،288 ص سلمان، محمد حمید، الغزو البرتغالی للجنوب العربی و الخلیج [الفارسی] فی الفترة ما بین 1507-1525 امارات متحده عربی، مرکز زاید للتراث و التاریخ،2000،346 ص. عقاد، صلاح، التیارات السیاسیة فی الخلیج [الفارسی]،قاهره،1965،350ص، صص9 - 26 جمال زکریا قاسم، تاریخ الخلیج [الفارسی] الحدیث و المعاصر (المجلد الاول)، قاهره، دارالفکر العربی،465 ص، صص42 - 85 سالم مشکور، نزاعات الحدود فی الخلیج [الفارسی]، بیروت، 1993،167 ص، صص18 – 18 – 20 نوال حمزه یوسف الصیرفی، النفوذ البرتغالی فی الخلیج [الفارسی] (فی القرن العاشر الهجری – السادس عشر المیلادی)، ریاض،1983،218 ص مهنا، محمد نصر،دلیل الخلیج [الفارسی] : دراسة فی تاریخ العلاقات الدولیة و الاقلیمیة، اسکندریه، جامعی الحدیث، بی تا،588ص، صص43